Islamizam i nacionalizam: Od hegemonijskog sukoba ka saradnji (Drugi deo)

Sukob

Kriza identiteta koja je nastala unutar turskog društva stvorila je vakuum u državnom aparatu, što je dovelo do sukoba između subkultura u društvu, kao i do nestabilnosti u procesima unutrašnje i spoljne politike Turskei. Borba oko hegemonije vođena radi preuzimanja pozicija unutar državnog aparata, sa osobenostima koje je izdvajaju od globalne političke dinamike i društvene stvarnosti, u svojoj suštini proizilazi iz duboko ukorenjene krize identiteta u turskoj politici i društvu. U tom kontekstu, dok se omladinski pokret iz 1968. godine na Zapadu zasnivao na kulturnoj revoluciji sa ciljem reforme sistema, u Turskoj su omladinski pokreti, formirani tokom istog perioda, bili usmereni na postizanje dominacije unutar državnog aparata kao rezultat ideološke i klasne polarizacije (Erten, 2003, str. 45). Turski pokret industrijalizacije i urbanizacije, koji je započeo 1950. godine okončanjem jednostranačkog perioda, predstavljao je početnu tačku borbe za hegemoniju koja traje sve do danas.Naime, rukovodstvo Republike Turske, koje je krenulo putem izgradnje sekularne nacije, sključujući islamski identitet, nastojalo je da ukloni percepciju islama iz velikih gradova i da religijsko život ograniči unutar anadolske društvene sfere (Christianson, 2019, str. 75). Međutim, nakon 1950. godine i sprovođenja intenzivnih politika industrijalizacije, masovne migracije iz Anadolije ka velikim gradovima poput Istanbula i Ankare — u cilju zadovoljenja rastuće potrebe za radnom snagom — dovele su do toga da islamska percepcija ponovo počne da dobija na značaju unutar turskog društvenog i urbanizacijskog procesa.

Anadolijsko društvo, koje je skoro pola veka bilo u ideološkom i principijelnom sukobu sa republikanskim režimom, postalo je najvažnija društvena klasa u procesu turske industrijalizacije i urbanizacije. Nakon ove transformacije, dve različite frakcije turskog identiteta, formirane oko anadolijskog centra, kao odgovor na represivnu republikansku vlast i njenu težnju ka laicizovanom i arijevskom shvatanju turskog identiteta, počele su — zahvaljujući narednim generacijama — da se integrišu u tursku akademsku i političku sferu (Meyer, 1962, str. 482).

U tom kontekstu, proces partijskog formiranja društvenih slojeva koji su proistekli iz škole Komiteta za jedinstvo i napredak (İttihat ve Terakki Cemiyeti) i zastupali tursko-islamski nacionalni identitet u okviru turske politike razvijao se na sledeći način:

1958 – Republikanska seljačko-narodna partija (Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi – CKMP),
1969 – Partija nacionalnog pokreta (Milliyetçi Hareket Partisi – MHP, zabranjena nakon vojnog puča 1980),
1983 – Partija nacionalnog rada (Milliyetçi Çalışma Partisi – MÇP),
1993 – ponovo preuzima naziv MHP.

S druge strane, razvoj anadolijskog društvenog sloja proisteklog iz islamističko-osmanlističke frakcije turskog identiteta unutar političkog sistema odvijao se na sledeći način:
1970 – Partija nacionalnog poretka (Milli Nizam Partisi – MNP),
1972 – Partija nacionalnog spasa (Milli Selamet Partisi – MSP),
1983 – Partija blagostanja (Refah Partisi – RP),
1998 – Partija vrline (Fazilet Partisi – FP),
2002 – Partija pravde i razvoja (Adalet ve Kalkınma Partisi – AKP).

Partije vrline (Fazilet Partisi – FP) i Partija pravde i razvoja (Adalet ve Kalkınma Partisi – AKP) formirane su kao rezultat raskola unutar frakcije koja je u osnovi zastupala i usvojila islamističko-osmanlistički turski identitet. Poslednja politička partija u kojoj su ove dve ideološki i principijelno suprotstavljene frakcije delovale zajedno bila je Partija blagostanja (Refah Partisi – RP). Iako su ove dve frakcije turskog identiteta imale ozbiljna razilaženja na ideološkom i principijelnom nivou, tokom istorije su više puta ulazile u različite koalicije:
1975–1977: Koalicija Partije nacionalnog spasa (Milli Selamet Partisi – MSP) i Partije nacionalnog pokreta (Milliyetçi Hareket Partisi – MHP),
1977–1978: Koalicija MSP i MHP.

Kako je frakcija islamističko-osmanlističkog turskog nacionalnog identiteta našla širu podršku unutar anadolijskog društva i kako je islamska politika počela da jača, ova politička linija je počela da bira saradnju sa drugim političkim partijama bez potrebe za oslanjanjem na nacionalistički blok. Jedan od najvažnijih razloga za to bilo je skeptično stanovište frakcije tursko-islamskog nacionalističkog identiteta prema univerzalnoj i panislamistički orijentisanoj politici koju je promovisala islamističko-osmanlistička frakcija (Bilgenoğlu & Gürsoy, 2023, str. 350). Početak najvažnijeg ideološkog razdvajanja dogodio se smrću osnivača Partije nacionalnog pokreta (Milliyetçi Hareket Partisi – MHP), Alparslana Türkeşa, 1997. godine. Pod vođstvom novog predsednika stranke, Devleta Bahçelija, MHP je prošla kroz principijelnu transformaciju — od narodnog nacionalizma ka nacionalizmu u kojem se idealizuje državni aparat i njegove institucije. Kao rezultat ove transformacije, MHP se u svom političkom pozicioniranju našla direktno nasuprot islamističkoj turskoj političkoj liniji (Erken, 2014, str. 208).

Saradnja (2016–2025)

Uspon islamističko-osmanlističke politike započeo je zvanično 1994. godine, kada je Partija blagostanja (Refah Partisi – RP) pobedila na izborima za gradonačelnika Istanbula, koristeći versku retoriku i simbole kao mehanizam odbrane u procesu integracije sa društvom. Međutim, u političkom kontekstu u kojem su sloboda mišljenja i izražavanja bile ozbiljno ograničene od strane režima, tadašnji gradonačelnik Istanbula iz redova RP, Recep Tayyip Erdoğan, osuđen je na zatvorsku kaznu i zabranjen mu je politički angažman zbog recitovanja jedne pesme. Nakon izlaska iz zatvora, Erdoğan se opredelio za formiranje Partije pravde i razvoja (Adalet ve Kalkınma Partisi – AKP), zasnovane na islamističkoj ideologiji koja ne ulazi u sukob sa državnim sistemom, već sarađuje s njim. Tako je 2002. godine izabran za predsednika Vlade Republike Turske.

Tokom ovog procesa došlo je do prelomne tačke u političkom životu Turske.
Uprkos nestabilnostima koje su nastale usled borbe za hegemoniju unutar državnog aparata i turskog društva, Partija pravde i razvoja (AKP), koja se integrisala u sistem, uspela je da obezbedi ekonomsku i političku stabilnost.

Zahvaljujući očuvanju stabilnosti i pozicioniranju kao najuspešnijeg predstavnika konzervativno-demokratske retorike u Turskoj, AKP je 2011. godine osvojila 51% glasova i formirala vladu bez potrebe za koalicionim partnerima (Taşpınar, 2012, str. 7). Na parlamentarnim izborima 2011. godine broj registrovanih birača iznosio je 52.806.322, dok je broj iskorišćenih glasova bio 43.914.948 (odnosno 83,16%). Ukupan broj važećih glasova iznosio je 42.941.763. Međutim, neuspeh u procesu kreiranja politika pod pritiscima kemalističke klase režima u borbi za kulturnu moć i hegemoniju doveo je do toga da rukovodstvo AKP-a, izražavajući prihvatanje univerzalnih islamskih vrednosti, uđe u saradnju sa pokretom Fetullaha Gulena, koji je sprovodio aktivnosti s ciljem širenja turskog jezika na međunarodnom nivou.

Međutim, uspon Fetullaha Gulena i njegove zajednice nije skorijeg datuma, niti nakon 2011. godine, već datira u ranija vremena. Njegov rast je započeo još tokom 1970-ih godina, kada je islamistička politika postala ključni akter u procesu industrijalizacije i urbanizacije anadolijskog društvenog sloja. Počevši od tog perioda, Fetullah Gulen i njegova zajednica su, tačno analizirajući praznine unutar državnog aparata Turske, sistematski razvijali snažnu mrežu unutar akademskih institucija, policije, vojske, državne birokratije i političkog sistema, sa ciljem da steknu hegemonijsku moć u okviru borbe za prevlast.

Nakon pokušaja puča, organizacija je od strane Republike Turske proglašena terorističkom. FETO: Fetulahova teroristička organizacija (Fethullahçı Terör Örgütü). Grupa koja je ovaj mrežni projekat nazivala „Zlatna generacija“ (Altın Nesil) (TPK, 2017, str. 12), nakon ideološkog razlaza sa upravom AKP-a posle 2012. godine, 15. jula 2016. godine pokušala je da izvrši vojni udar, angažujući svoje aktere unutar vojske i ignorišući hijerarhiju komandno-zapovednog lanca. Neuspeh ovog puča doprineo je formiranju snažnog turskog identiteta zasnovanog na spoju islamističkih i nacionalističkih elemenata, koji i danas zadržava svoj uticaj.

Nakon gotovo jednog veka političke, kulturne i sociološke borbe za hegemoniju unutar turske politike i sociologije, neuspeh vojnog udara 2016. godine i početak procesa eliminacije terorističke organizacije FETO iz svih državnih institucija označili su početak rekonstrukcije državnog sistema kroz promene u vojnim kadrovima, birokratskoj strukturi i novim medijskim organizacijama. U tom kontekstu, za upravu AKP-a — u okviru koje je islamistička politička linija zauzela centralno mesto u turskom političkom sistemu, a partijski lideri bivali opisivani kao „vođe islamskog ummeta“ (Tuğal, 2019, str. 19) — proces izgradnje nove kulturne hegemonije dobio je poseban značaj. Međutim, nakon 2016. godine, usled potpunog restrukturiranja državnog sistema, gubitka političke moći i potrebe za formiranjem nove političke koalicije, negativne posledice proizašle iz tada vođenih ekonomskih politika i spoljnopolitičkih izbora dovele su do približavanja nacionalističke ideološke linije sa AKP-om i početka procesa izgradnje snažnog identiteta zasnovanog na spoju islamističkih i turskocentričnih elemenata.

Partija nacionalnog pokreta (Milliyetçi Hareket Partisi – MHP), koja se nalazi na nacionalističkoj liniji, nije mogla da odbije prilike koje su joj omogućile jačanje pozicije unutar državnog sistema, te je time započela novu fazu povratka sa državnog nacionalizma ka narodnom nacionalizmu. U tom procesu, pod sloganom „domaće i nacionalno“, pokrenuta je propaganda i kulturna proizvodnja usmerena na oblikovanje islamističko-turcističkog nacionalnog identiteta (U islamskoj religiji pojmovi nacionalizma i domovine nisu u prvom planu, a rasna nadmoć je izričito zabranjena. Opširnije: Ibn Hišām, ʿAbd al-Malik ibn Hišām, 1987, Al-Sīrah al-Nabawiyyah [Životopis Poslanika], Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, Tom IV). Ova ideološka konstrukcija posebno je naglašavala: odnos islama prema pojmu domovine, vezu između islama i nacionalizma, kao i legitimitet ljubavi prema domovini iz islamske perspektive (Karakoç, 2015, str. 210).

U procesu prelaska sa tradicionalnog nacionalizma ka narodnom nacionalizmu unutar nacionalističke ideologije, poseban značaj dobilo je naglašavanje simbiotske veze između islama i turskog identiteta, kao i pozivanje na prve nacionalističke formacije iz 1930-ih godina kao referentne tačke. Proces oblikovanja zajedničkih politika dve različite nacionalne ideologije pokušao je da stekne legitimitet kroz mobilizaciju društva na nivou kulturne hegemonije. Iako je nacionalistička desnica u ranijim političkim periodima kritikovala politiku „otvaranja“ (açılım süreci) AKP-ove vlasti u kontekstu rešavanja kurdskog pitanja, kao i stavove po pitanju Kipra, dve frakcije su ipak uspele da se međusobno transformišu.

U okviru kurdskog pitanja, Partija nacionalnog pokreta (MHP) je podržala novu fazu politike AKP-a, prihvatajući stavove aktuelne vlade i oslanjajući se na islamističke reference u cilju proširenja inkluzivnosti i rešavanja problema. Istovremeno, MHP je direktno uticala i na AKP-ovu politiku prema Kipru, podstičući usvajanje strategija koje se fokusiraju na razvoj odbrambene industrije i jačanje nacionalističkog diskursa (Moudouros, 2021, str. 468). U nastojanju da obe frakcije obezbede sopstvenu legitimnost unutar sociološkog prostora, došlo je do zaoštravanja političkih i socioloških granica definicije „domaćeg i nacionalnog“ identiteta, pri čemu su društveni segmenti koji ostaju izvan tih granica sve češće tumačeni kao pretnja nacionalnoj bezbednosti, što je dovelo do stvaranja nove sfere političke legitimacije.

Zaključak

U savremenom modernom periodu, koji je usledio nakon raspada višenacionalnih carstava i izgradnje nacionalnih država, definisanje nacionalnog identiteta i razvoj nacionalnih ekonomija postavljeni su u središte procesa kreiranja javnih politika. U okviru ovog procesa, rad je nastojao da analizira osnovne probleme i aktere turske politike i sociologije, u kojoj se već vek unazad vodi borba za hegemoniju unutar državnog aparata i istovremeno traje kriza u pogledu definisanja nacionalnog identiteta Kao rezultat istraživanja, utvrđeno je kako su akteri koji su kroz istorijski proces formirali dve različite frakcije tursko-muslimanskog nacionalnog identiteta razvili strateški savez kao odgovor na konfliktne tenzije između društvenih klasa, te da su strukturni razlozi koji stoje iza ovog saveza omogućili njegovu postojanost uprkos ideološkim razlikama.

Usvajanje i instrumentalizacija univerzalnog i inkluzivnog potencijala islamističke ideologije od strane turskog nacionalizma, kao i unutrašnjavanje procesa proizvodnje mitološkog, akcionog i ofanzivnog diskursa nacionalističke ideologije od strane islamističke ideologije — u cilju prevazilaženja neuspeha u sticanju ekonomske i kulturne moći unutar turskog političkog sistema — predstavljaju ključne nalaze ovog istraživanja. Na osnovu postojećih nalaza, utvrđeno je da održivost strateške sinteze ili saveza između ovih ideoloških frakcija proističe iz klasno utemeljene hegemonijske borbe unutar turske politike i sociologije. Takođe je zaključeno da bi, u slučaju da bilo koji od ova dva nacionalna aktera samostalno ostvari hegemonijsku dominaciju unutar državnog sistema, proces demontaže i eliminacije alternativnog nacionalnog identiteta postao neminovan.

Literatura

Arslan, Ö. F. (2017). Cumhuriyet Dönemi Osmanlı Ötekileştirmesi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (PhD Rad).
Atmaca, D. (2015). II. Mehmet dönemi: “Osmanlı Padişahı” ve evrensel egemenlik. Ankara: Bilkent Üniversitesi (Magistarski Rad).
Bilgenoğlu, A., & Gürsoy, B. (2023). Dağı Yerinden Oynatmak”: Necmettin Erbakan’ın Dış Politika Perspektifinde Türkiye Merkezli İslam Birliği’nin İmkânı. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 11(36), str. 340–362.
Christianson, J. (2019). The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913–1950. Oxford: Oxford University Press.
DIB. (2003). II. DİN ŞÜRASI TEBLİG VE MÜZAKERELERİ (23 – 27 KASIM 1998) . İSAM: https://isamveri.org/pdfdrg/D097573/2003_1/2003_1_KOSTASM. Preuzeto sa PDF adrese.
Eraslan, C. (1992). II. Abdülhamid ve İslam birliği: Osmanlı Devleti’nin İslam siyaseti, 1856–1908. İstanbul : Ötüken Yayınları.
Erken, A. (2014). Ideological Construction of the Politics of Nationalism in Turkey: The Milliyetçi Hareket Partisi (MHP), 1965–1980. Nationalism and Ethnic Politics 20(2), str. 202–222.
Erten, B. (2003). A Comparative Analysis of the 1968 Movement in Turkey. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi(Magistarski Rad).
Günther, H. (1922). Rassenkunde des deutschen Volkes. Minhen: J. F. Lehmann.
Harvey, D. (2004). The ‘New’ Imperialism: Accumulation by Dispossession. Socialist Register Vol.40, str. 63-87.
Karakoç, M. (2015). İslam Siyaset Düşüncesinde Vatan ve Aidiyet. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, str. 205–220.
Meyer, K. (1962). Community Studies in Rural Turkey. Annals of the Association of American Geographers 52(4), str. 476–489.
Michel Crozier, E. F. (1977). L’acteur et le système: Les contraintes de l’action collective. Paris: Éditions du Seuil (Sociologie politique series).
Moudouros, N. (2021). Blue Homeland” and Cyprus: The “Survival of the State” Coalition and Turkey’s Changing Geopolitical Doctrine in the Eastern Mediterranean. International Relations 21(3), str. 459–471.
Nash, M. (2016). Christianity and National Identity in Twentieth-Century Europe. Cambridge: Cambridge University Press.
Poulantzas, N. (1978). State, Power, Socialism. London: New Left Books.
Şıvgın, H. (2012). İttihat ve Terakki’nin politikalarının Balkan ittifakını hızlandırmadaki rolü. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 5(21), str. 452–459.
Taşan, A. (1936). Cumhuriyetimiz 14 Yaşına Girdi. Merzifon: Taşan.
Taşpınar, Ö. (2012). Turkey: The New Model? Washington, DC, USA: Brookings Institution.
TBMM. (2011). Tarihe Düşülen Notlar. Türkiye Büyük Millet Meclisi Web Sayfası: https://cdn.tbmm.gov.tr/TbmmWeb/Yayinlar/Dosya/6f21ca57-329f-445e-8048-01866e909cad. Preuzeto sa PDF adrese.
TCAM. (2025, June 12). Önceki Anayasalar. Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi Web Sitesi: https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/ Preuzeto sa adrese.
TCKTB. (2025, June 12). Atatürk’ün Balıkesir Hutbesi. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı Web Sitesi: https://balikesir.ktb.gov.tr/TR-65833/ataturk39un-balikesir-hutbesi.html Preuzeto sa adrese.
Tocqueville, A. d. (2000). Democracy in America. Chicago, IL, USA: University of Chicago Press, H. C. Mansfield & D. Winthrop, Trans.
TPK. (2017). A New Generation of Terrorism: An Analysis of FETÖ. Ankara: Türkiye Polis Akademisi.
Tuğal, C. (2019). Work for the Nation, Obey the State, Praise the Ummah: Turkey’s Erdoğan as a Leader of the Ummah. Third World Quarterly, str. 859–876.

Biografija autora

Muhammed Enes Danalıoğlu završio je osnovne i master studije na Fakultetu političkih nauka Univerziteta Marmara. U svom master radu analizirao je kako Kancelarija Visokog predstavnika (OHR), kao nadnacionalna institucija, onemogućava funkcionalnu demokratiju u BIH i narušava državnu suverenost. Danalıoğlu u svojim istraživanjima ispituje stavove nadnacionalnih organizacija prema državnom suverenitetu kroz prizmu međunarodnog prava i međuuticaja religije i nacionalnog identiteta na kreiranje državnih politika. U Turskoj je štampano pet izveštaja njegovog autorstva koji se odnose na balkanski region:
• Iranizacija i Balkan,
• FETO na Balkanu,
• EU i Balkan,
• Balkan kao nova zona meke moći Kine,
• Tursko nasleđe na Balkanu.