Glavni cilj ovog dela jeste pokušaj razbijanja određenih stereotipa i predrasuda koje leže nad Balkanom kao gusta magla. Potisnuti sadržaji na Zapadu poput varvarstva, iracionalnosti i haosa preslikavaju se na Balkan i služe im kao potvrde svoje kulturne i civilizacijske superiornosti koju prati racionalnost i uređenost. Ono što se smatra ,,balkanskim karakterom“ više je spoljašnji projekcioni šablon nego unutrašnja, realna stvarnost. Ovu činjenicu ističu i Slavoj Žižek, Marija Todorova i mnogi drugi. Todorova u svojoj knjizi „Imaginarni Balkan“ (Imagining the Balkans) predstavlja Balkan ne kao geografsku regiju, već kao kulturno-simbolički konstrukt korišćen u psihopolitičke svrhe Zapada. Sa jedne strane, Zapad projektuje svoje strahove, fantazije i napetosti kroz Balkan, dok sa druge strane Balkan igra ulogu političkog ,,neprijatelja“ njihovom civilizovanom i demokratskom razvoju. Pozicija između Istoka i Zapada u zastupljenom narativu preoblikovana je u ,,ni Istok, ni Zapad“ i tako Balkan postaje ,,varvarizovani Zapad“ ili ,,neuspeli Orijent“. Elemente izreke koja kaže da Balkan ,,proizvodi previše istorije“ možemo naći i u stavovima Slavoja Žižeka koji govori o višku istorije, o traumi koja se neprestano obnavlja, ali nikada stvarno ne obrađuje. Takođe, politički vrhovi država Balkana često koriste taj višak istorije kako bi je mobilisali u dnevnopolitičke svrhe ili zarad pojačavanja međuetničkih tenzija. Todorova je svojom knjigom delom razgradila određene zapadne predrasude i dala okvir za dublju geopolitičku analizu psiholoških struktura naroda. Danas, kada geopolitika igra jednu od presudnih uloga u ponašanju država, može se postaviti pitanje da li je potrebno analizirati etnopsihičke ili psihogepolitičke karakteristike Balkana.
Zašto dar? Pojednostavljeno posmatrano – viševekovna, čak milenijumska rigidnost etnopsihičkih karakteristika. Ideja o paleobalkanologiji – bezvremenosti Balkana koju su zastupali veliki umovi sa početka 20. veka ide u prilog tvrdnji o rigidnosti etnopsihičkih karakteristika. Ideje Vojina Matića, Vladimira Dvornikovića, Dragoslava Srejovića i dr. govore da kulturne, jezičke i materijalne forme na Balkanu ne umiru, samo se transformišu i prilagođavaju vremenu. Njihove ideje, bazirane na učenjima Frojda, Junga i Adlera uspostavile su jednu nevidljivu nit na osnovu koje se zaboravljene forme mogu vratiti, odnosno davno potisnuti ili prevaziđeni kulturni oblici ponovo izroniti na površinu. Dvorniković je isticao da „karakter nije sinteza samo svesnih nego, još više, i nesvesnih komponenata psihe“, dok je Srejović izneo jedno interesantno zapažanje koje kaže: „ne može se ni naslutiti na koje se sve načine prošlost preliva u sadašnjost i prenosi u budućnost“.
Uprkos čestim krizama, kritikama i pritiscima, balkanski narodi pokazuju izuzetnu rezilijentnost, snagu preživljavanja i sposobnosti kulturne obnove. Iz toga proizilazi niz pozitivnih psiholoških osobina: sposobnost za mobilizaciju u kritičnim trenucima, visoka kulturna i duhovna svest, kolektivna solidarnost, duboka vezanost za porodicu i zajednicu. Balkan predstavlja kolevku pomešanog, hibridnog identiteta koji karakterišu civilizacijska mešanja i kulturne adaptacije. Ono što se u jednom kontekstu ispoljava kao psihološka prepreka, u drugom može biti izvor kulturne snage.
Dvorniković naglašava dinamičnost balkanskog čoveka koji je impulsivan, ponosan, sklon afektnom reagovanju i duboko vezan za etičke norme zajednice. Slično tome, Cvijić ga opisuje kao čoveka sa jakim moralnim osećajem, tradicionalizmom i poštovanjem predaka, hrabrošću i borbenošću, impulsivnošću i intelektualnom sposobnošću i „istorijskom tugom“. Balkanski čovek, iako često predstavljan kroz dihotomiju strasti i razuma, pokazuje niz stabilnih pozitivnih odlika koje svedoče o snažnoj unutrašnjoj etici, otpornosti i mentalnoj vitalnosti zajednice. Najpre, impulsivnost, često shvaćena kao nedostatak samokontrole, u etnopsihološkom ključu dobija formu emocionalne autentičnosti i neposrednosti. Upravo ta sposobnost afektivne reakcije ukazuje na živu unutrašnju energiju, snažnu angažovanost u društvenim i moralnim pitanjima, kao i na odsustvo hladne ravnodušnosti. Dvorniković u delu „Karakterologija Jugoslovena“ impulsivnost ne poistovećuje sa primitivnošću, već je povezuje sa iskrenošću i spremnošću na žrtvu – važnim društvenim vrlinama u patrijarhalnoj zajednici. Objašnjavajući psihičke crte kod Srba, Hrvata i Slovenaca, Cvijić kaže: ,,Oni se odlikuju intelektualnom i moralnom osetljivošću, kojom razlikuju nijanse često najfinije; velikom osećajnošću i jako razvijenim osećajem simpatije koja je u osnovi narodne duše kod svih Južnih Slovena.“ Takođe, u „Balkanskom poluostrvu“ podseća da su hrabrost, čast i poštovanje predaka u srži narodnog identiteta. Te vrednosti konstituišu stabilan moralni kodeks koji čini temelj zajedništva i otpornosti na istorijske pritiske.
Balkanski čovek je, u tom smislu, moralno osetljiv subjekt – duboko ukorenjen u tradiciju i čvrsto orijentisan ka društvenim normama koje regulišu ponašanje na osnovu časti, stida i solidarnosti. U kontekstu časti i morala, nezaobilazna je knjiga Marka Miljanova ,,Primjeri čojstva i junaštva“ koja govori o visokim moralnim podvizima crnogorskih ali i albanskih (arbanaških) pojedinaca. U uvodnom delu, pisac ističe: ,,Ne umijem ja reć cijenu dobročinstva“. Ovo delo naglašava razliku između junaštva — hrabrosti i sposobnosti da se odupre neprijatelju, i čojstva — etičke snage da se neprijatelj sačuva i zaštiti u trenutku njegove nemoći. Putem jednostavnih, ali snažnih primera, Miljanov ističe univerzalne vrednosti časti, dostojanstva i ljudskosti kao najvećih vrlina balkanskog čoveka. U duhu savremenih dešavanja u zapadnoj Srbiji, jedna rečenica iz Cvijićeve knjige je više nego prikladna: „Neke osobine, kao veličina duše, saučešće, visoko moralno poimanje, koje sam često zapažao kod stanovništva u Jadru (u Srbiji), podsećale su me na osobine koje ruski pisci pripisuju svojim najboljim sunarodnicima.“. Ideja paleobalkanologije uz upotrebu psihoanalize ističe značaj ,,povratka potisnutog“. Dvorniković je isticao: ,,I psihološki, i karakterološki, i socijalno, Starobalkanac izbija iz današnjeg Južnog Slovena“. Prema tome, prošlost nije statična, ona se sastoji od dva suprotno usmerena kretanja – zaboravljeni ili potisnuti sadržaji se penju vertikalno prema površini svesti, dok izučavanjem prošlosti, pojedinac se kreće u suprotnom smeru i spušta se u neistražene dubine nesvesnog.
Kako pozitivne crte balkanskog karaktera usmeriti ka opštem lokalnom i regionalnom boljitku? Kako metafizičku dimenziju ,,istorijske tuge“ i tragičnosti ovog podneblja kanalisati u smeru samorefleksije, kulturnog stvaralaštva i društveno-političkog napretka? Pozitivne etnopsihičke karakteristike balkanskog čoveka – hrabrost, moralnost, emotivna dubina, intelektualna fleksibilnost i snažna socijalna etika – predstavljaju ne samo temelj individualnog i kolektivnog identiteta, već i resurs od presudne važnosti za prevazilaženje savremenih političkih, ekonomskih i kulturnih izazova. One svedoče o istrajnosti jedne civilizacijske matrice koja, uprkos istorijskim turbulencijama, čuva svoje temeljne vrednosti i kapacitete za obnovu. Oslanjajući se na navedeno, možemo govoriti o jedinstvenoj, istorijski potvrđenoj, kulturno i geografski jasno uokvirenoj civilizaciji – južnoslovenskoj. Južnoslovenska civilizacija, posmatrana kao posebna kulturna i istorijska formacija, zasniva se na zajedničkim etničkim, jezičkim, kulturnim i duhovnim karakteristikama naroda koji pripadaju južnoslovenskom ogranku slovenske etničke i jezičke porodice. Na nju nikako ne treba gledati kao na velikodržavni projekat ili hegemonističke težnje jedne od država, već kao na civilizaciju koja nikada nije opšteprihvaćena a koja ima duboke korene u zajedničkom istorijskom, duhovnom i etnopsihološkom prostoru. Kada govori o poreklu Slovena, Pavel Šafarik ističe ogromnu bibliografiju koja se provlači kroz istoriju i koja Ilire, Panonce, Tribale, Etrurce i druge starobalkanske narode smatra Slovenima ili vrlo bliskim njima. Cvijić govori o južnoslovenskoj civilizaciji: ,,Takva slovenska civilizacija ne samo da ne bi bila u suprotnosti sa opštom svetskom civilizacijom, ukoliko ona postoji, već bi je pomagala, dopunjavala, usavršavala. Ničim mi ne možemo više doprineti razvijanju opšte kulture, nego stvaranjem svoje samostalne, u mnogome specifične civilizacije, koja svojim drukčijim načinima i rezultatima može oploditi opštu“.
Pozitivne etnopsihičke karakteristike balkanskog čoveka – hrabrost, moralnost, emotivna dubina, intelektualna fleksibilnost i snažna socijalna etika – predstavljaju ne samo temelj individualnog i kolektivnog identiteta, već i resurs od presudne važnosti za prevazilaženje savremenih političkih, ekonomskih i kulturnih izazova.
Ova civilizacija predstavlja jedinstveni spoj slovenskih, mediteranskih, vizantijskih, orijentalnih i zapadnoevropskih uticaja. Kao takav, južnoslovenski prostor je kroz istoriju bio mesto susreta i konflikta različitih kultura, a njegova civilizacijska suština počiva upravo na toj interakciji. Koncept ove civilizacije ne zasniva se na teritorijalnoj celovitosti ili političkom jedinstvu, već na složenoj i prepoznatljivoj mreži kulturnih obrazaca, vrednosti i simbola koji su zajednički većini ili svim južnoslovenskim narodima. Ideja o balkanskom savezništvu – Balkanskoj Federaciji potiče iz 19. veka, iz vremena borbe za nacionalno oslobođenje. Intelektualna predvodnica donela je demokratske i liberalne ideje koje su u osnovi imale težnju da će slobodni ekonomski razvoj rešiti sve nacionalne probleme. Tada se zagovarala federacija ustanovljena na principima društvene solidarnosti i ekonomske jednakosti u skladu sa modernim idejama tog vremena. Takođe, ideja se temeljila na etničkoj, istorijskoj i kulturološkoj povezanosti južnoslovenskih naroda. Nosioci zamisli isticali su nužnost povezivanja srodnih naroda i država zarad međusobnog boljitka. Od tada su države Balkana prošle mukotrpan proces da bi danas došle na sličnu poziciju u kojoj su se nalazile sredinom 19. veka. Tada je važila krilatica: ,,Balkan balkanskim narodima!“, dok je danas Balkan svačiji, samo ne od balkanskih naroda. Potrebno je razumeti da ovde nije reč o utopiji, niti da je reč o nečemu što je brzo i lako izvodljivo. Ali ukoliko objektivno sagledamo situaciju u kojoj se nalaze sve države Balkana nalaze, shvatićemo da im je potrebno efikasno rešenje za prevazilaženje i ekonomskih, i političkih i demografskih problema. U suprotnom, sudbina utapanja u neko novo Osmansko ili Austrougarsko carstvo je neminovna. Iz tog razloga, potrebne su ideje, koncepti, ili platforme za njihovo rešavanje koje mogu poslužiti u nekom novom, nailazećem svetskom poretku.
Danas, pojam južnoslovenske civilizacije doživeo bi ništa drugo do kritika zbog ratnih sukoba, etničkog i verskog nacionalizma i političkih tenzija koje traju od kraja 20. veka. Međutim, ukoliko se izuzme medijska propaganda i mobilizacija istorije u političke svrhe, u narodima i dalje postoji kulturološka svest o bliskosti i zajedništvu. Identitet južnoslovenske civilizacije je duboko ukorenjen u zajedničkom kulturnom, istorijskom i jezičkom nasleđu. Ta civilizacija nastavlja da živi kroz kulturne prakse, jezičke veze i zajedničke istorijske simbole koji i danas oblikuju identitet naroda Balkanskog poluostrva, čineći ga jedinstvenom i prepoznatljivom celinom u okvirima šireg evropskog kulturnog pejzaža. Etnopsihičke karakteristike ne treba ni esencijalizovati ni negirati. One su istorijski proizvodi, ali i otvorene strukture. Balkan može nastaviti da reprodukuje svoju traumu – ali u kontekstu njenog rešavanja i preobraženja u specifičnu kulturnu i političku snagu.
Prvi korak je kritičko samopoznanje, odnosno odvajanje onoga što smo postali kroz istoriju od onoga što sebe zamišljamo da jesmo. Upravo u toj ambivalenciji – u preplitanju traume i energije, defanzivnosti i kreativnosti – nalazi se specifičnost balkanske etnopsihe. Piter Džej, britanski ambasador u SAD je još 1979. godine rekao: ,,Dobar regionalizam je dobra geopolitika, loš regionalizam je loša geopolitika“. Način izgradnje regiona, iz geopolitičke perspektive može se posmatrati iz dva ugla – unutrašnji i spoljašnji. Prvi govori o regionalnom povezivanju koje dolazi iz potreba država za prevazilaženjem određenih prepreka, dok je drugi dolazi kao inicijativa ,,spolja“. Jasno je da balkanskim narodima regionalno povezivanje mora doći iznutra, endogeno, između država koje pored istih problema imaju i isti jezik, veru, kulturu i istoriju – etnopsihu. U ovom kontekstu možemo govoriti o psihogeopolitici.
Psihogeopolitika može predstavljati pojam koji objašnjava oblik regionalne orijentacije zasnovane na zajedničkim etnopsihičkim karakteristikama i podrazumeva da etnopsihičke osobine naroda koji dele zajednički prostor direktno utiču na njihovu političku kulturu, način formiranja saveza, odnos prema susedima i percepciju sebe i drugih u geopolitičkom prostoru. Ovaj pristup zahtevao bi: 1. simboličku mobilizaciju zajedničkih vrednosti; 2. formiranje pozitivne regionalne slike i autopercepcije; 3. podsticanje regionalne saradnje kroz moralne obaveze; i 4. identitetsku (etničku) politiku kao sredstvo pomirenja. Na ovaj način, pozitivne etnopsihičke karakteristike mogu postati temelj za novu vrstu regionalne orijentacije, koja nije utemeljena samo na kratkoročnim političko-ekonomskim interesima, već na dubljem kulturnom i moralnom povezivanju naroda u zajedničkom geopolitičkom prostoru.
LITERATURA
Dvorniković, V. (1939). Karakterologija Jugoslovena. Beograd: Gece Kon.
Dvirniković, V. (2023). Duša Balkana. Beograd: Catena Mundi
Žižek, S. (2000). Welcome to the desert of the real. Verso.
Miljanov, M. (1901). Primjeri čojstva i junaštva. Cetinje: Zetski glasnik.
Teodorski, M. (2021). Povratak potisnutog i (paleo)balkanologija: Vojin Matić, Vladimir Dvorniković i Dragoslav Srejović. Etnoantropološki problem
Todorova, M. (1997). Imagining the Balkans. Oxford University Press.
Cvijić, J. (1922). Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje: Osnovi antropogeografije. Beograd: Državna štamparija Kraljevine SHS.
Cvijić, J. (2019). Psihičke osobine Južnih Slovena. Niš: Talija izdavaštvo
Kilibarda, 3. Mladenović, M. Ajzenhamer V. (2014). Geopolitičke perspective savremenog sveta. Beograd: Fakultet bezbednosti
Šafarik, P. J. (2025). O poreklu Slovena po Lorencu Surovjeckom, Novi Sad: Prometej
Etnopsihičke karakteristike balkanskih naroda – prokletstvo ili dar I deo – prokletstvo
Islamizam i nacionalizam: Od hegemonijskog sukoba ka saradnji (Drugi deo)
Od sukoba identiteta ka savezu hegemonije: Formiranje, transformacija i budućnost Islamističke i nacionalističke politike u Turskoj nakon 2016. godine (prvi deo)
Geopolitički potencijal Balkana: Regionalnizacijom do stabilnosti
Eho Balkana
Pravni doprinos Alekse Nikolića javnoj raspravi o nacrtu ustava republike srpske
Geopolitika Sirije: Zašto je dinastija Asad bila ključna karika za iranski uticaj na Bliskom istoku
Kako razumeti vojne pučeve u Africi (3) – Šta je potrebno za uspešan vojni puč, studija slučaja Gane
Obnova katedrale Notr Dam: tračak nade u sumornoj stvarnosti
Kako razumeti vojne pučeve Africi (2) – „spirale“ vojnih pučeva
