Od sukoba identiteta ka savezu hegemonije: Formiranje, transformacija i budućnost Islamističke i nacionalističke politike u Turskoj nakon 2016. godine (prvi deo)

Uvod

U ovom radu biće analiziran centralni proces kroz koji je savremena turska politika i sociologija prošla nakon traumatične tranzicije sa teritorije od 5.200.000 km² na 783.000 km² na kraju Prvog svetskog rata, s fokusom na represivnu i transformativnu moć modernizacije nad društvom, i na to kako je ta moć podstakla klasne sukobe. Potpuno uklanjanje religijskih referenci i usmeravanje modernizacije ka zapadnoevropskom modelu, uz prelazak iz koncepta društvenog suvereniteta u rusoovskom smislu ka konceptu državnog suvereniteta umesto ranijeg božanskog, stvorilo je osnovne krize i konfliktne tačke unutar turske politike i sociologije. U središtu ove studije nalazi se i analiza trenutne hegemonijske krize među klasama, kao i borbe za dominaciju unutar državnog aparata, u kontekstu jačanja nove muslimanske klase kroz procese industrijalizacije i urbanizacije u Turskoj. Odnosi između islamizma i nacionalizma, odnosno nacionalističke klase, pre i posle pokušaja vojnog udara 2016. godine biće analizirani kvalitativno, kroz istorijski kontekst i analizu diskursa, kako bi se pokazalo na koji način je u okviru postojećih odnosa počela da se formira ideološka sinteza.

Klasa, hegemonija i moć

Razvoj saobraćaja i komunikacija, a posebno jačanje buržoaske klase naspram državnog aparata, doveli su do prve faze značajnih transformacionih procesa, a mehanizam vlasti počeo je da dolazi pod pritisak usled nove akumulacije kapitala unutar nacionalnih ekonomija (Harvey, 2004, str. 76). Borba za zauzimanje centralne pozicije unutar državnog mehanizma, iz kojeg je u modernom dobu uklonjena svetost božanskog autoriteta, postala je ključni faktor u istorijskom razvoju odnosa između države i društva, s ciljem da se ponovo uspostavi ravnoteža narušenih odnosa moći i da se buržoaska i feudalna klasa stave pod kontrolu. U toj borbi za svetost i upotrebu promenljive apsolutne moći, Nicos Poulantzas definiše državu kao „prostor društvenih odnosa u kojem se intenziviraju klasne borbe“ ili kao „bojište hegemonijskih sukoba različitih frakcija klase“ (Poulantzas, 1978, str. 296–298), čime pokazuje da je Machiavellijeva definicija vladara, u kojoj se država poistovećuje s božanskim autoritetom, izgubila svoju delotvornost.

Nakon Prvog svetskog rata, raspad višenacionalnih carstava i uspon nacionalističke ideologije, zajedno sa ciljem uspostavljanja nacionalnih ekonomija i homogenizacijom državnih i socioloških struktura, doveli su do toga da nacionalne države postanu glavni akteri u međunarodnim odnosima. U novim procesima formiranja politike, otpočeo je period u kojem je aparat nacionalne države, ostajući formalno privržen demokratskim principima, svoju legitimnost crpeo direktno iz naroda, pri čemu je opšta volja mogla biti zanemarena u okviru fenomena „svemoći većine“ (Omnipotence of the Majority) (Tocqueville, 2000, str. 252). Ovakav razvoj doveo je do konflikata i tenzija u procesu integracije između nacionalne države i društva.

Turska modernizacija i kriza identiteta

Osmansko Carstvo, koje je tokom šest vekova upravljalo višenacionalnim i heterogenom društvenom strukturom na teritoriji od 5.200.000 km² kroz dinastički sistem, obeležilo je snažno prisustvo islama u procesu integracije države, društva i nacionalnog identiteta. Ova snažna religijska komponenta predstavljala je veliki izazov u procesu transformacije u modernu nacionalnu državu, što je dovelo do brojnih radikalnih pritisaka i procesa transformacije. U prvom ustavu moderne Turske Republike iz 1924. godine, u članu 2. bila je navedena formulacija da je „državna religija islam“ (TCAM, 2025). Međutim, ova odredba je izmenjena ustavnom revizijom 1928. godine bez prethodnog pribavljanja društvene saglasnosti. U cilju potiskivanja problema koje su proizvele konfliktne krize u procesu integracije države i društva, 1937. godine u Ustav Republike Turske uneta je odredba o sekularizmu. Ova promena stvorila je krizu koja i dalje ima odraza na tursku politiku i sociologiju u 21. veku.

Naglašavanje da je religija države jedan od šest osnivačkih principa Republike, kao i tvrdnja da tih šest osnovnih principa poseduju nepromenljiv i apsolutan normativni autoritet sličan „ajetima“ – jasnim i obavezujućim normama u svetoj knjizi islama, Kur’anu – (Arslan, 2017, str. 182), izazvalo je duboku krizu identiteta i konflikt u okviru turskog društva. U procesu mobilizacije i represivne transformacije, tvrdnja da je „turski nacionalni identitet bio potisnut unutar sistema Osmanskog Carstva, dok će savremena republikanska struktura ponovo ojačati taj identitet“ (Taşan, 1936, str. 1) predstavljala je prvi korak ka artikulaciji različitih frakcija unutar turskog nacionalizma.

U tom kontekstu je posebno značajno da je osnivač Turske Republike i njen prvi predsednik Mustafa Kemal Atatürk, tokom tzv. „nacionalne borbe“ nakon Prvog svetskog rata protiv okupacionih snaga, u svojim javnim govorima i obraćanjima narodu otvoreno isticao da vodi borbu i u ime islama, kako bi pridobio podršku muslimanske turske sociološke baze i time osigurao političku legitimnost (TCKTB, 2025). Nakon osnivanja Republike, Mustafa Kemal Atatürk je u govoru održanom 1937. godine u Velikoj narodnoj skupštini Turske izjavio: „Glavni program naše državne uprave je program Republikanske narodne partije, i ti principi se ni u kom slučaju ne mogu izjednačavati sa dogmama knjiga za koje se veruje da su sišle s neba”. Ovom izjavom je otvoreno odbacio temeljne principe islamske religije i time započeo proces izgradnje sekularnog, nacionalističkog i arijevskog turskog identiteta u koji islam nije bio integrisan (TBMM, 2011).

sultan ahmet mosque, cami, mosque, istanbul, turkey, blue mosque, minaret, dome, islam, religion, monument, ottoman, historical, landmark, building, architecture, sacred, culture, tourism, mosque, mosque, mosque, mosque, mosque, istanbul, istanbul, turkey, islam

Kriza identiteta i transformacija turskog nacionalizma

Delovanje Mustafe Kemala Atatürka, vođe turskog nacionalnog oslobodilačkog pokreta koji je započeo na prostoru Anadolije, protiv same geografije i društva Anadolije, kao i radikalno ukidanje arapskog pisma koje je tursko društvo koristilo koristila približno šest vekova, te potiskivanje procesa prelaska na višepartijski sistem i uspostavljanje represivnog jednostranačkog režima između 1923. i 1950. godine, doveli su do formiranja novih nacionalističkih reakcija unutar turskog društva. Posebno je značajno da u procesu izgradnje arijevskog i etnički čistog turskog identiteta od strane jednostranačke vlasti, islam nije imao nikakvu ulogu, što je predstavljalo izazov i otvoreni otklon od hiljadugodišnjeg procesa u kome se formirao turski identitet.

U početnoj fazi, uprkos pritiscima centralne vlasti, identitet muslimanskog Turčina sa centrom u Anadoliji nastojao je da se očuva u okviru prvih organizacionih procesa, koje su predvodili saborci Mustafe Kemala Atatürka iz perioda Oslobodilačkog rata i Nacionalne borbe između 1920. i 1923. godine. Dodatni izraz tog pritiska predstavljala je i odluka o tumačenju ezana — poziva muslimana na molitvu — na turskom jeziku, dok je njegovo učenje na arapskom kažnjavano novčanim i zatvorskim sankcijama (DIB, 2003, str. 1296). U sklopu ovog potiskivanja tursko-islamskog identiteta, čiji je centar bio u Anadoliji, unutar turskog društva dodatno je reaktivirana ideologija islamizma/osmanizma koja je bila razvijena u periodu vladavine sultana Abdulhamida II (1876–1909) kao pokušaj očuvanja oslabljene imperijalne strukture. Ova ideološka linija je, pod pritiscima republikanskog represivnog režima, dovela do nastanka druge nacionalističke frakcije, koja je takođe bila zasnovana na anadolijskom prostoru i tursko-islamskoj sintezi.

Političke figure koje su se odvojile od političkog i vojnog okruženja Mustafe Kemala Atatürka, a koje su poreklom bile povezane sa Komitetom za jedinstvo i napredak (İttihat ve Terakki Cemiyeti) — organizacijom koja je prvobitno delovala kroz ilegalne mreže u opoziciji prema politikama sultana Abdulhamida II, a kasnije stekla institucionalnu legitimnost — formirale su, kao prvi refleks, frakciju zasnovanu na tursko-islamskom identitetu. Iako su islamističko-osmanlistički refleksi nacionalnog identiteta ove frakcije imali snažno anadolijsko uporište, postojale su značajne ideološke i principijelne razlike u odnosu na druge tokove. Tursko-islamski nacionalni identitet, koji je nastao kao početna reakcija unutar vojske i političkog aparata, uprkos političkim pritiscima, nastavio je da u Mustafi Kemalu Atatürku vidi jednog od istorijskih lidera turskog identiteta.

Delovanje Mustafe Kemala Atatürka, vođe turskog nacionalnog oslobodilačkog pokreta koji je započeo na prostoru Anadolije, protiv same geografije i društva Anadolije, kao i radikalno ukidanje arapskog pisma koje je tursko društvo koristilo koristila približno šest vekova, te potiskivanje procesa prelaska na višepartijski sistem i uspostavljanje represivnog jednostranačkog režima između 1923. i 1950. godine, doveli su do formiranja novih nacionalističkih reakcija unutar turskog društva.

Islamističko-osmanlistički refleks nacionalnog identiteta odbacivao je osnivačke principe Republike koristeći ofanzivnu retoriku. Dok se formacija tursko-islamskog nacionalnog identiteta oslanjala na percepciju nacionalnog jedinstva usmerenu ka Centralnoj Aziji — kao posledica trauma izazvanih pobunama i njihovim posledicama na Balkanu i Bliskom istoku — islamističko-osmanlistička frakcija je teritoriju od 5.200.000 km², koju je posedovalo Osmansko Carstvo tokom svog postojanja, smatrala jednim od ključnih elemenata pripadnosti nacionalnom identitetu (Eraslan, 1992, str. 210). Ova suštinska razlika dovodila je do značajnih ideoloških i principijelnih razmimoilaženja, uključujući i različite poglede dve frakcije na balkanski prostor unutar savremene krize nacionalnog identiteta.

Bivši članovi Komiteta za jedinstvo i napredak (İttihat ve Terakki Cemiyeti), koji su formirali tursko-islamsku nacionalnu frakciju, fokusirali su se na teritorije Balkana naseljene populacijama „turskog porekla“. Čak ni činjenica da je upravljanje Bosnom i Hercegovinom, kao rezultat Berlinskog kongresa, dodeljeno Austrougarskoj Monarhiji, nije od strane Komiteta smatrana značajnom, jer, prema njihovom stanovištu, to nije imalo direktan uticaj na tursko-poreklene zajednice u regionu (Şıvgın, 2012, str. 7). Suprotno tome, islamističko-osmanlistička frakcija je kroz mitološku idealizaciju „Crvene jabuke“ (Kızıl Elma) ciljala proširenje granica sve do Beča, čime je težila obnovi imperijalnog dometa Osmanskog carstva.

Osmanlijsko Carstvo je sebe smatralo naslednikom Rimskog Carstva, a sultan Mehmed II se nakon osvajanja Carigrada, proglasio titulom „Kajser-i Rum“. Korišćenjem ove titule, sultan Mehmed II je nastojao da legitimiše svoju vlast u hrišćanskom svetu, u cilju ostvarivanja univerzalne suverenosti (Atmaca, 2015, str. 22). U tom kontekstu, mit o Crvenoj jabuci (Kızıl Elma) — sa strategijom teritorijalnog širenja najpre ka Beču, a potom i ka unutrašnjosti Italije — politizovan je i postao centralni element islamističko-osmanlističke nacionalne frakcije. Ipak, uprkos svim ideološkim i principijelnim razlikama, zajednička tačka oba tabora u opoziciji prema represivnom jednostranačkom republikanskom režimu bila je tvrdnja da se „turski identitet ne može odvojiti od islama“.

Kraj prvog dela.

Biografija autora

Muhammed Enes Danalıoğlu završio je osnovne i master studije na Fakultetu političkih nauka Univerziteta Marmara. U svom master radu analizirao je kako Kancelarija Visokog predstavnika (OHR), kao nadnacionalna institucija, onemogućava funkcionalnu demokratiju u BIH i narušava državnu suverenost. Danalıoğlu u svojim istraživanjima ispituje stavove nadnacionalnih organizacija prema državnom suverenitetu kroz prizmu međunarodnog prava i međuuticaja religije i nacionalnog identiteta na kreiranje državnih politika. U Turskoj je štampano pet izveštaja njegovog autorstva koji se odnose na balkanski region:
• Iranizacija i Balkan,
• FETO na Balkanu,
• EU i Balkan,
• Balkan kao nova zona meke moći Kine,
• Tursko nasleđe na Balkanu.