Izvor: https://www.researchgate.net/publication/338719770_Urban_Hierarchy_Inside_a_Divided_Urban_System_of_Bosnia_and_Herzegovina
Povod za prvi intervju Eho Balkana Regionalnog foruma za dijalog bila je aktuelna politička kriza u Bosni i Hercegovini. U razgovoru sa Aminom Hadžić, studentkinjom Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli i Aleksom Nikolićem asistentom na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu, otvorena su brojna pitanja: od funkcionisanja i perspektiva daljeg razvoja pravnog i političkog sistema Bosne i Hercegovine do uloge obrazovanja i mladih u promovisanju različitih vidova regionalne saradnje. Opsežan intervju sa njima biće objavljen u tri dela.
Kako nakon trideset godina ocenjujete dostignuća Dejtonskog mirovnog sporazuma?
Amina Hadžić: Trideset godina nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, njegova dostignuća možemo ocijeniti kao ambivalentna. S jedne strane, sporazum je neosporno zaustavio rat u Bosni i Hercegovini i time ispunio svoju osnovnu funkciju – prekid oružanih sukoba i početak procesa izgradnje mira. U tom smislu, Dejton je bio efikasan kao mirovni sporazum.
Međutim, kada govorimo o njegovim dugoročnim političkim i društvenim posljedicama, Dejton je sve više percipiran i kao izvor institucionalne disfunkcionalnosti i političke fragmentacije. Ustavni okvir koji je nametnut Aneksom IV ne reflektuje potrebe savremenog demokratskog društva – on ne podstiče integraciju, već često proizvodi blokade, etničku podjelu i status quo koji pogoduje „elitama“, a ne građanima. U tom smislu, Dejton se transformisao iz alata za prekid rata u mehanizam za održavanje mira bez stabilnog razvoja. Još jedan problem je činjenica da Dejtonski sporazum nije zamišljen kao trajno rješenje – već kao početna tačka za demokratizaciju i ustavnu reformu. Međutim, izostanak političke volje i međunarodne strategije doveo je do toga da je privremeni okvir postao trajan.
Dakle, iako Dejton nosi zasluge za mir, trideset godina kasnije nužno je voditi otvorenu debatu o potrebi ustavne i političke transformacije Bosne i Hercegovine, jer trenutni okvir sputava njenu funkcionalnost, evropske integracije i društvenu koheziju.
Aleksa Nikolić: Dejtonskim mirovnim sporazumom, zaključenim u Sjedinjenim Američkim Državama, u Dejtonu 21. novembra 1995. godine, a potpisanim 14. decembra 1995. godine na mirovnoj konferenciji u Parizu (Francuska), okončan je krvavi građanski rat koji je bezmalo četiri godine besneo na tlu Bosne i Hercegovine. Povod za rat predstavljalo je neustavno proglašenje secesije BiH iz Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, koje je pritom učinjeno mimo volje srpskog naroda u BiH, kao i u suprotnosti sa čl. 1. st. 2. Ustava SR BiH, koji je garantovao njen položaj u sastavu SFRJ.
Dejtonski mirovni sporazum je u najvećoj meri uvažio stvarni odnos snaga na terenu. On je BiH definisao kao državu sastavljenu iz dva entiteta, koja su oformljena nešto ranije (Republika Srpska 1992. godine, a Federacija BiH 1994. godine), kao i tri konstitutivna naroda (Srba, Hrvata i Bošnjaka). Rečju Tima Beninga Dejton u najvećoj meri „održava višeslojnu prirodu sukoba i njegovo ukrštanje etničkih, verskih, političkih i vojnih elementa“. Entiteti su potpisnici aneksa sporazuma, volens nolens međunarodni subjekti, čije je bitisanje dobilo priznatu i prepoznatljivu pravnu formu. Dakle, cilj Dejtonskog mirovnog sporazuma bio je uspostavljanje pravedne i funkcionalne BiH kroz kombinaciju minimalističkog pristupa centralnih organa vlasti sa maksimalističkim pristupom principu checks and balances. Rečju, Dejtonom je konstatovana i zaštićena prevaga posebnih interesa nad opštim. Stoga je njegov doprinos miru nemerljiv, a značaj njegovog očuvanja u izvornom obliku neupitan. Njime je konačno sklopljen mozaik različitosti.
Koji su ključni uzroci političkih i institucionalnih kriza u Bosni i Hercegovini?
Amina Hadžić: Političke i institucionalne krize u Bosni i Hercegovini nisu nove pojave – one su postale gotovo hronične, a njihov intenzitet varira u zavisnosti od trenutnih političkih odnosa i međunarodnog konteksta.
Dejtonski ustav institucionalizira etnički princip do te mjere da politički sistem Bosne i Hercegovine funkcioniše kao složen kompromis između tri konstitutivna naroda, a ne kao koherentna građanska demokratija. Ova arhitektura pogoduje etnopolitičkom nadmetanju, jer političke elite uglavnom mobiliziraju biračko tijelo putem nacionalnih narativa, umjesto na osnovu programskih rješenja. Rezultat je sistem koji proizvodi stalne blokade, naročito u državnim institucijama, gdje je mogućnost veta i mehanizmi „zaštite vitalnog interesa“ često zloupotrebljena za blokiranje odluka. Političke stranke koje dominiraju scenom već decenijama koriste nacionalni identitet kao osnovni politički kapital. Umjesto dijaloga i kompromisa, dominira logika „nacionalnog interesa“ definisana u uskim partijskim okvirima, što vodi permanentnoj konfrontaciji, a ne saradnji. U takvom okruženju, odgovornost prema građanima, vladavina prava i funkcionalnost institucija postaju sekundarni ciljevi.
Bosna i Hercegovina nikada nije u potpunosti prošla kroz procese demokratizacije i institucionalne konsolidacije. Reforma Ustava, iako neophodna, ostaje politički tabu, dijelom zbog protivljenja određenih političkih aktera, ali i zbog nedostatka jasne i dosljedne strategije međunarodne zajednice. Međunarodna zajednica, iako ključna u postratnoj stabilizaciji, vremenom je poslala nejasne i često kontradiktorne poruke. U fazama su dominirali paternalizam i nametanje odluka, dok je u drugim periodima prevladavala pasivnost i „lokalno vlasništvo“ bez stvarnih kapaciteta. Ovakav pristup je doprinio stagnaciji i ohrabrio aktere koji koriste krize za učvršćivanje vlastite moći.
Politička dešavanja u Srbiji, Hrvatskoj, ali i šire, uključujući ruski uticaj, značajno oblikuju domaću politiku. Bosna i Hercegovina je ranjiva na destabilizacijske pritiske izvana, naročito u kontekstu šire geopolitičke polarizacije između Zapada i autoritarnih režima.
Krize u Bosni i Hercegovini nisu rezultat jednog faktora – one su posljedica kombinacije rigidnog institucionalnog okvira, etnonacionalističkog diskursa, nepostojanja političke odgovornosti, nedovršenih reformi i spoljnopolitičkih pritisaka. Bez sveobuhvatnog pristupa koji bi istovremeno adresirao unutrašnje slabosti i redefinisao međunarodni angažman, Bosna i Hercegovina će ostati zarobljena u ciklusima kriza koje ne proizvode promjenu, već samo dodatnu frustraciju.
Aleksa Nikolić: Proučavajući sve političke i institucionalne krize u proteklih trideset godina, koliko uostalom i postoji Bosna i Hercegovina, čini se da postoje dva ključna uzroka – unutrašnji i spoljašnji faktor. Unutrašnji je oličen u nespremnosti političkih elita unutar Bosne i Hercegovine da započnu širi dijalog oko važnih pitanja koja opterećuju oba entiteta i sva tri konstitutivna naroda, dok spoljašnji čini međunarodna zajednica personalizovana u instituciji Visokog predstavnika. To telo se, umesto promotera mira i posrednika u dijalogu tri konstitutivna naroda i dva entiteta, kako je definisano aneksom X Dejtonskog mirovnog sporazuma, ponelo kao aktivan učesnik u kreiranju ustavotvorne, zakonodavne, izvršne i sudske vlasti u BiH, pretvarajući se u ,,invazivnu stranu“ i, pritom, kršeći na taj način ne samo pomenuti aneks, već i čitavi Dejtonski mirovni sporazum, uključujući i Ustav BiH. Zbog toga čuveni Fukujama u ,,Građenju države“ njegovo delanje u BiH poredi sa britanskom vladavinom u Indiji.
U kojoj meri međunarodna zajednica snosi odgovornost za situaciju u Bosni i Hercegovini?
Amina Hadžić: Međunarodna zajednica snosi značajan stepen odgovornosti za političku i institucionalnu situaciju u Bosni i Hercegovini, kako kroz ono što je učinila, tako i kroz ono što nije učinila. Sam mirovni okvir nastao je pod snažnim pritiskom međunarodnih aktera, prvenstveno SAD-a. Dejton nije osmišljen kao temelj dugoročne demokratije, već kao kompromis za hitno zaustavljanje rata. Međutim, umjesto da bude faza tranzicije, Dejton je institucionalizovan kao trajni ustavni poredak, a međunarodna zajednica nije uspjela (ili htjela) da podrži njegovu suštinsku reformu. Iako je njen angažman bio ključan u poslijeratnoj stabilizaciji, uspostavljanju mira i osnovnih institucija, način na koji je upravljala političkim procesima ostavio je duboke posljedice.
Jedan od simbola te odgovornosti svakako je institucija visokog predstavnika (OHR), zamišljena kao mehanizam za nadgledanje implementacije civilnog dijela Dejtonskog sporazuma. Visoki predstavnik je imao široka ovlaštenja, uključujući tzv. bonska ovlaštenja, kojima je mogao smjenjivati izabrane zvaničnike i nametati zakone. U prvim godinama nakon rata, ova intervencionistička praksa imala je efekta u stabilizaciji sistema, ali nije razvila lokalnu političku odgovornost – naprotiv, često je kreirala zavisnost od međunarodne arbitraže.
Kada se međunarodna zajednica kasnije povukla u model „lokalnog vlasništva“, to se desilo bez stvarne pripreme domaćih aktera za preuzimanje pune odgovornosti. Danas, paradoksalno, visoki predstavnik funkcioniše između očekivanja da interveniše i narativa o njegovoj nelegitimnosti, što dodatno delegitimiše i unutrašnje i međunarodne institucije. U tom smislu, odgovornost međunarodne zajednice – uključujući i djelovanje (ili nedjelovanje) visokih predstavnika – ogleda se upravo u održavanju statusa quo, gdje se stabilnost održava na račun stvarne demokratizacije i institucionalne funkcionalnosti.
EU, SAD, Rusija, Turska i drugi imaju različite interese u BiH, što često dovodi do neusklađenih poruka i strategija. EU, iako formalno najangažovanija kroz proces proširenja, pokazuje nedostatak političke volje za stvarne promjene, dok istovremeno šalje dvosmislene poruke tolerisanjem etnonacionalističkih praksi radi „stabilnosti“.
U tom smislu, međunarodna zajednica ne može biti izvan konteksta odgovornosti – ne zato što je direktno uzrokovala sve probleme, već zato što je stvorila okvir koji ih omogućava i onda tolerisala (ili ignorisala) njihove posljedice. Ako želi ostati relevantna, međunarodna zajednica mora preći iz pozicije pasivnog arbitra u ulogu istinskog partnera u reformama, s jasnom strategijom, dosljednim pristupom i podrškom građanski orijentisanim snagama.
Aleksa Nikolić: Odgovor na ovo pitanje se prirodno ,,oslanja” na prethodni – prema mom mišljenju u velikoj meri. Ipak, pojedini predstavnici međunarodne zajednice poput Evropske unije, pa i Venecijanske komisije Saveta Evrope su u više navrata upozoravali da je neophodno da se BiH ,,oslobodi” Visokog predstavnika, jer je njegovo bitisanje u suprotnosti sa načelom suverenosti, kao i principima vladavine prava i podele vlasti. Aktuelna politička i pravna kriza unutar BiH kao da svedoči svemu navedenom – stoga, čini se da je prevashodno neophodno ugasiti instituciju Visokog predstavnika i Bosnu I Hercegovinu ostaviti njenim entitetima i narodima. Čini mi se da bi to bio dobar ,,recept” za smanjenje krize jer bi političke elite prestale da se kriju iza ,,plašta (ovlašćenja)” Visokog predstavnika te bi, prirodom stvari, bile primorane na saradnju.
Na našem sajtu možete pogledati i drugi i treći deo ovog intervjua.
